Η Αγχίαλος παλαιότερα δεν ονομαζόταν Αγχίαλος αλλά Φθιώτιδες Θήβες. Με το όνομα αυτό είναι γνωστές δύο αρχαίες πόλεις της Μαγνησίας ,η μία βρίσκεται κοντά στο χωριό Μικροθήβες , πάνω στο δρόμο Βόλου-Αλμυρού και η άλλη βρίσκεται στη Νέα Αγχίαλο.
Η δεύτερη που είχε το όνομα Φθιώτιδες Θήβες κτίστηκε όπου υπήρχε στην αρχαιότητα η πόλη Πύρασος, όπου έχουμε αναφορά στον Στράβωνα .Η θέση της επιβεβαιώθηκε από ανασκαφικές έρευνες που έγιναν το 1907.
Μέσα από μια ανασκαφική έρευνα αποδείχθηκε ότι ο χαμηλός λόφος στα ανατολικά της Νέας Αγχιάλου ήταν η ακρόπολη της Πυράσσου. Τα ευρήματα λείψανα της τοιχοποιίας επάλληλων οικισμών και κυρίως κεραμικά σκεύη , ανήκουν στην κλασσική , στη γεωμετρική, στη χαλκή , στη μεσοελλαδική και στη νεολιθική εποχή. Η περιοχή εξακολουθούσε να υπάρχει και τους κατοπινούς αιώνες αλλά παράλληλα είχε και άλλο όνομα ΄Δημήτριον’ .Το λιμάνι της ήταν ζωτικής σημασίας καθώς χρησίμευε στο εξαγωγικό και εισαγωγικό εμπόριο της Θεσσαλίας. Όμως καταστράφηκε και αυτή το 217 χ από το Φίλιππο .Κατά το 2ο χ αιώνα φθάνει στην ακμή σε επίπεδο πολιτισμού μέχρι και το τέλος του 7 ου αιώνα. Έτσι της αποδίδεται ο χαρακτηρισμός < χριστιανικέ Θηβαίε> .
Οι ανασκαφές έφεραν στο φως δέκα σημαντικά μνημεία τα οποία είναι τα εξής: η ακρόπολη της Πυράσου , η βασιλική του Ελπιδίου ( βασιλική Β’) ,το συγκρότημα των δημοσίων κτιρίων –αγορές , το επισκοπικό μέγαρο ,η βασιλική του αγίου Δημητρίου ( βασιλική Α’) ,το υπόκαυστο λουτρό δυτικά της βασιλικής ,πλακόστρωτη λεωφόρος με καταστήματα – < έμβολος > ανατολικά της βασιλικής , γυμνάσιο και λουτρό νοτίως της βασιλικής και η βασιλική του αρχιερέως Πέτρου ( βασιλική Γ’) που είναι το μεγαλύτερο και πιο ενδιαφέρον μνημείο της περιοχής.
Βασιλική Α΄ -Αγ. Δημητρίου
Η Βασιλική του Αγ. Δημητρίου βρίσκεται νοτιοανατολικά της σημερινής αγοράς δίπλα στην Εθνική Οδό .Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωση του αίθριου και των εκατέρωθεν προκτισμάτων , βαπτιστηρίων και σκευοφυλακίου . Ο πλουσιότατος γλυπτός αρχιτεκτονικός διάκοσμος , ο οποίος χαρακτηρίζεται από υψηλή ποιότητα. Χρονολογείται από το 2ο μισό του 5ου αιώνα βορειοδυτικά της βασιλικής Α΄ .
Βασιλική Β΄-Επισκόπου Ελπιδίου
Η Βασιλική του Επισκόπου Ελπιδίου βρίσκεται δίπλα στην Εθνική Οδό προς Βόλο , κάτω από την ακρόπολη και πάνω από το λιμανάκι . Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα , αίθριο και προκτίσματα .Η ανασκαφή της έγινε το 1928-1929. Επιπλέον ανασκαφές έγιναν το 1960-1972. Φαίνεται ότι έχουν γίνει επισκευές όπως μαρτυρεί η επιγραφή που βρέθηκε στο αίθριο και αναφέρει ως δωρητή το διάκονο Στέφανο . Στην ίδια επιγραφή αναφέρεται και το όνομα του Επισκόπου Ελπιδίου ( 1 ο μισό του 6ου αιώνα χ) από την οποία χαρακτηρίζεται και η βασιλική.
Βασιλική Γ΄-Αρχιερέως Πέτρου
Η Βασιλική του Αρχιερέως Πέτρου βρίσκεται πίσω από την αγορά δίπλα στη Εθνική οδό προς Αλμυρό και καταλαμβάνει ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο πρόκειται για το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο μνημείο που έχουν ανακαλυφθεί στη Νέα Αγχίαλο. Η ανασκαφή συνεχίστηκε από τον Π.Λαζαρίδη .Ο διάκοσμος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς είναι πλούσιος σε μαρμάρινα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά εντοίχια , ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Από το όνομα του Αρχιερέως Πέτρου που αναγράφηκε σε ανακαινιστική επιγραφή του νοτίου τείχους χαρακτηρίστηκε όλο το συγκρότημα ΄Βασιλική του Αριερέως Πέτρου΄ .
Βασιλική Δ΄
Η κοιμητηριακή βασιλική βρίσκεται έξω από το τοίχος ,στο δυτικό άκρο της Νέας Αγχιάλου . Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα , αίθριο και προκτίσματα .Ανασκάφτηκε το 1934-1936. Η βασιλική χρονολογείται μεταξύ του 5ου -6ου αιώνα μ.Χ.
Βασιλική Ε΄
Βρίσκεται έξω από τα τείχη και χρονολογείται στον 5ο-6ο αιώνα μ.Χ. Υπόκαυστο στα 100 χ .νοτιοανατολικά της βασιλικής Μαρτυρίου με ψηφιδωτά δάπεδα. Κτίριο παλαιοχριστιανικής εποχής.
Βασιλική ΣΤ΄
Βρίσκεται δίπλα στο αστυνομικό τμήμα της Νέας Αγχιάλου .Κατά τη διάρκεια της ανασκαφικής έρευνας αποκαλύφθηκε η ένατη κατά σειρά βασιλική στο κέντρο της πόλης .Χρονολογείται πιθανότατα στα μέσα του 5ου αιώνα.
Βασιλική Μαρτυρίου
Η Βασιλική Μαρτυρίου βρίσκεται στην οδό Σταυρίδη προς τους Λαχανόκηπους στα νότια της Νέας Αγχιάλου .Τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα , κτισμένη πάνω στα ερείπια αρχαιοτέρων κτιρίων , πιθανόν τον 4ο αιώνα π.χ. Στο ιερό της βασιλικής διασώθηκε η κτιστή βάση της Αγίας Τράπεζας , το κιβωτιόσχημο εγκαίνιο και τμήμα του σύνθρονου .Χαρακτηριστικοί είναι οι οκτάπλευροι κιονίσκοι του φράγματος του Πρεσβυτερίου .
Τρίκλιτος Ναΐσκος
Αποκαλύφθηκε το 1982 σε ιδιωτικό οικόπεδο ,χρονολογείται το 3ο-4ο αιώνα χ και χρησίμευε για τις θρησκευτικές ανάγκες
Βαπτιστήριο
Το βαπτιστήριοπου ανακαλύφθηκε το 1983, νότια του αίθριου της Βασιλικής του Αρχιερέως Πέτρουθεωρείται το μοναδικό στον Ελλαδικό χώρο. Στο κέντρο υπάρχει οκτάγωνη κολυμπήθρα .Εντυπωσιακά μαρμαροθετήματα στο πάτωμα. Το λεγόμενο Επισκοπικό Μέγαρο βρίσκεται στα 100 μ. δυτικά της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου .
Συγκρότημα Δημοσίων Κτιρίων
Η αποκάλυψη άρχισε το 1956 από τον Γ.Σωτηρίου και συνεχίστηκε από τον Π.Λαζαρίδη στα χρόνια 1960-1968 και 1987.Επισημάνθηκαν 8 οικοδομικές φάσεις . Πρόκειται για δημόσιο συγκρότημα αγοράς ή νοσοκομείου ή κάποιου άλλου προορισμού , που χρησιμοποιήθηκε για πολλούς αιώνες .
Φωτογραφίες:
